श्लोक १:
श्रीभगवानुवाच |
ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् |
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् || १५.१ ||
- मराठी अर्थ: "श्रीभगवान म्हणाले, ज्याचे मूळ वर आहे आणि शाखा खाली आहेत, अशा अविनाशी अश्वत्थ वृक्षाचे वर्णन केले आहे. ज्याची पाने वेद आहेत, जो याला जाणतो तोच खरा वेदज्ञ आहे."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण संसाराच्या वृक्षाचे वर्णन करतात. या वृक्षाचे मूळ वर आहे (परमात्मा) आणि शाखा खाली आहेत (संसार). या वृक्षाची पाने वेद आहेत, जे ज्ञानाचे प्रतीक आहेत. 🌳📖
श्लोक २:
अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः |
अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके || १५.२ ||
- मराठी अर्थ: "त्याच्या शाखा वर आणि खाली पसरलेल्या आहेत, गुणांनी वाढलेल्या आहेत आणि विषयांच्या कोंबी आहेत. त्याची मुळे खाली आहेत आणि मनुष्यलोकात कर्मांशी बांधलेली आहेत."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, संसाराच्या वृक्षाच्या शाखा वर आणि खाली पसरलेल्या आहेत. या शाखा गुणांनी (सत्त्व, रजस्, तमस्) वाढलेल्या आहेत आणि विषयांच्या कोंबी आहेत. त्याची मुळे खाली आहेत आणि मनुष्यलोकात कर्मांशी बांधलेली आहेत. 🌿
श्लोक ३:
न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा |
अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलमसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा || १५.३ ||
- मराठी अर्थ: "याचे रूप इथे असे दिसत नाही, त्याचा आदि किंवा अंत नाही आणि त्याची स्थिरता नाही. या मजबूत मुळांनी वाढलेल्या अश्वत्थ वृक्षाला असांग शस्त्राने (वैराग्याने) छेदून टाकावे."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, संसाराच्या वृक्षाचे रूप स्पष्ट नाही, त्याचा आदि किंवा अंत नाही आणि त्याची स्थिरता नाही. या वृक्षाला वैराग्याच्या शस्त्राने छेदून टाकावे. ⚔️
श्लोक ४:
ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः |
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी || १५.४ ||
- मराठी अर्थ: "त्यानंतर त्या परम पदाचा शोध घ्यावा, ज्याला प्राप्त झाल्यानंतर पुन्हा परत यावे लागत नाही. त्या आदि पुरुषाला शरण जावे, ज्यापासून ही प्राचीन प्रवृत्ती प्रसृत झाली आहे."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, संसाराच्या वृक्षाला छेदून टाकल्यानंतर परम पदाचा शोध घ्यावा. त्या आदि पुरुषाला (परमात्मा) शरण जावे, ज्यापासून ही प्राचीन प्रवृत्ती प्रसृत झाली आहे. 🕉️
श्लोक ५:
निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः |
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् || १५.५ ||
- मराठी अर्थ: "जे मान-मोहरहित आहेत, संगदोष जिंकलेले आहेत, आत्मज्ञानात स्थिर आहेत, इच्छांपासून मुक्त आहेत, सुख-दुःखाच्या द्वंद्वांपासून मुक्त आहेत, ते अव्यय पदाला प्राप्त होतात."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, जे मान-मोहरहित आहेत, संगदोष जिंकलेले आहेत, आत्मज्ञानात स्थिर आहेत, इच्छांपासून मुक्त आहेत आणि सुख-दुःखाच्या द्वंद्वांपासून मुक्त आहेत, ते अव्यय पदाला (परमात्म्याला) प्राप्त होतात. 🌟
श्लोक ६:
न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः |
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम || १५.६ ||
- मराठी अर्थ: "ते माझे परम धाम सूर्य, चंद्र किंवा अग्नीने प्रकाशित होत नाही. ज्याला प्राप्त झाल्यानंतर पुन्हा परत यावे लागत नाही."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, त्यांचे परम धाम सूर्य, चंद्र किंवा अग्नीने प्रकाशित होत नाही. जे तेथे पोहोचतात, ते पुन्हा संसारात परत येत नाहीत. 🌟
श्लोक ७:
ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः |
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति || १५.७ ||
- मराठी अर्थ: "जीवलोकातील जीव माझाच अंश आहे, जो सनातन आहे. तो मन आणि पाच इंद्रियांसह प्रकृतीत आकर्षित होतो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, जीव माझाच अंश आहे, जो सनातन आहे. तो मन आणि इंद्रियांसह प्रकृतीत आकर्षित होतो. 🌍
श्लोक ८:
शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः |
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् || १५.८ ||
- मराठी अर्थ: "जेव्हा जीव शरीर प्राप्त करतो आणि जेव्हा तो शरीर सोडतो, तेव्हा तो मन आणि इंद्रियांसह जातो, जसे वारा सुगंध घेऊन जातो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, जीव शरीर प्राप्त करतो आणि शरीर सोडतो, तेव्हा तो मन आणि इंद्रियांसह जातो, जसे वारा सुगंध घेऊन जातो. 🌬️
श्लोक ९:
श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च |
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते || १५.९ ||
- मराठी अर्थ: "तो कान, डोळे, त्वचा, जीभ आणि नाक या इंद्रियांवर आधारित राहून मनाद्वारे विषयांचा उपभोग घेतो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, जीव कान, डोळे, त्वचा, जीभ आणि नाक या इंद्रियांवर आधारित राहून मनाद्वारे विषयांचा उपभोग घेतो. 👂👀
श्लोक १०:
उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् |
विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः || १५.१० ||
- मराठी अर्थ: "जीव शरीर सोडतो, शरीरात राहतो किंवा विषयांचा उपभोग घेतो, परंतु मूढ लोक ते पाहू शकत नाहीत. ज्ञानचक्षू असलेले लोक ते पाहतात."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, जीव शरीर सोडतो, शरीरात राहतो किंवा विषयांचा उपभोग घेतो, परंतु मूढ लोक ते पाहू शकत नाहीत. ज्ञानचक्षू असलेले लोक ते पाहतात. 👁️
श्लोक ११:
यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् |
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः || १५.११ ||
- मराठी अर्थ: "योगीजन प्रयत्न करून आत्म्यात स्थित असलेल्या या (परमात्म्याला) पाहतात, परंतु अकृतात्मा (ज्यांनी आत्मसाधना केलेली नाही) आणि अचेतन लोक त्याला पाहू शकत नाहीत."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, योगीजन प्रयत्न करून आत्म्यात स्थित असलेल्या परमात्म्याला पाहतात, परंतु ज्यांनी आत्मसाधना केलेली नाही आणि अचेतन लोक त्याला पाहू शकत नाहीत. 🧘♂️
श्लोक १२:
यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् |
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् || १५.१२ ||
- मराठी अर्थ: "जे तेज सूर्यात आहे आणि संपूर्ण जगाला प्रकाशित करते, जे चंद्रात आणि अग्नीत आहे, ते तेज माझे आहे, हे जाण."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, सूर्य, चंद्र आणि अग्नीमध्ये असलेले तेज त्यांचे आहे. हे तेज संपूर्ण जगाला प्रकाशित करते. ☀️🌕🔥
श्लोक १३:
गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा |
पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः || १५.१३ ||
- मराठी अर्थ: "मी पृथ्वीत प्रवेश करून माझ्या ओजाने सर्व प्राण्यांना धारण करतो. मी सोमरस बनून सर्व ओषधींना पोषण देतो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, ते पृथ्वीत प्रवेश करून सर्व प्राण्यांना धारण करतात. ते सोमरस बनून सर्व ओषधींना पोषण देतात. 🌍🌿
श्लोक १४:
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः |
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् || १५.१४ ||
- मराठी अर्थ: "मी वैश्वानर अग्नी बनून प्राण्यांच्या शरीरात प्रवेश करतो आणि प्राण-अपानाशी संयुक्त होऊन चार प्रकारचे अन्न पचवतो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, ते वैश्वानर अग्नी बनून प्राण्यांच्या शरीरात प्रवेश करतात आणि प्राण-अपानाशी संयुक्त होऊन चार प्रकारचे अन्न पचवतात. 🔥
श्लोक १५:
सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च |
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् || १५.१५ ||
- मराठी अर्थ: "मी सर्वांच्या हृदयात स्थित आहे. माझ्यापासून स्मृती, ज्ञान आणि विस्मृती उत्पन्न होते. मी सर्व वेदांद्वारे जाणण्याजोगा आहे. मी वेदांताचा कर्ता आणि वेदज्ञ आहे."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, ते सर्वांच्या हृदयात स्थित आहेत. त्यांच्यापासून स्मृती, ज्ञान आणि विस्मृती उत्पन्न होते. ते सर्व वेदांद्वारे जाणण्याजोगे आहेत. ते वेदांताचे कर्ता आणि वेदज्ञ आहेत. 📖
श्लोक १६:
द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च |
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते || १५.१६ ||
- मराठी अर्थ: "या जगात दोन प्रकारचे पुरुष आहेत - क्षर (नाशवंत) आणि अक्षर (अविनाशी). सर्व प्राणी क्षर आहेत आणि कूटस्थ (अविनाशी) अक्षर म्हणून ओळखला जातो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, जगात दोन प्रकारचे पुरुष आहेत - क्षर (नाशवंत) आणि अक्षर (अविनाशी). सर्व प्राणी क्षर आहेत आणि कूटस्थ (अविनाशी) अक्षर म्हणून ओळखला जातो. 🌟
श्लोक १७:
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः |
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः || १५.१७ ||
- मराठी अर्थ: "त्यापेक्षा श्रेष्ठ तिसरा पुरुष आहे, ज्याला परमात्मा म्हणतात. तो अव्यय ईश्वर आहे, जो तीन लोकांत प्रवेश करून त्यांना धारण करतो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, त्यापेक्षा श्रेष्ठ तिसरा पुरुष आहे, ज्याला परमात्मा म्हणतात. तो अव्यय ईश्वर आहे, जो तीन लोकांत प्रवेश करून त्यांना धारण करतो. 🌍
श्लोक १८:
यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः |
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः || १५.१८ ||
- मराठी अर्थ: "मी क्षरापेक्षा श्रेष्ठ आहे आणि अक्षरापेक्षाही श्रेष्ठ आहे. म्हणून मी लोकात आणि वेदात पुरुषोत्तम म्हणून प्रसिद्ध आहे."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, ते क्षरापेक्षा श्रेष्ठ आहेत आणि अक्षरापेक्षाही श्रेष्ठ आहेत. म्हणून ते लोकात आणि वेदात पुरुषोत्तम म्हणून प्रसिद्ध आहेत. 🌟
श्लोक १९:
यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् |
स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत || १५.१९ ||
- मराठी अर्थ: "हे अर्जुना, जो मला पुरुषोत्तम म्हणून जाणतो, तो सर्वज्ञ आहे आणि सर्वभावाने माझी भक्ती करतो."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, जो त्यांना पुरुषोत्तम म्हणून जाणतो, तो सर्वज्ञ आहे आणि सर्वभावाने त्यांची भक्ती करतो. 🙏
श्लोक २०:
इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ |
एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत || १५.२० ||
- मराठी अर्थ: "हे अर्जुना, मी तुला हे अत्यंत गूढ शास्त्र सांगितले आहे. हे जाणून तू बुद्धिमान होशील आणि कृतकृत्य होशील."
- सविस्तर माहिती: श्रीकृष्ण सांगतात की, त्यांनी अर्जुनाला अत्यंत गूढ शास्त्र सांगितले आहे. हे जाणून तो बुद्धिमान होईल आणि कृतकृत्य होईल. 📖